माग, आपूर्ति, र उपयोगिता
माग (Demand): मागले उपभोक्ताहरूले कुनै उत्पादन वा सेवाको विभिन्न मूल्य स्तरहरूमा कुनै निश्चित अवधिमा किन्न चाहने र सक्षम हुने मात्रा जनाउँछ। मागको नियमले भन्छ कि अन्य सबै कुरा समान रहन्छ भने, कुनै उत्पादनको मूल्य घट्दा, माग गरिएको मात्रामा वृद्धि हुन्छ, र यसको विपरीत पनि सत्य हो।
आपूर्ति (Supply): आपूर्तिले उत्पादकहरूले कुनै निश्चित अवधिमा विभिन्न मूल्य स्तरहरूमा बेच्न चाहने र सक्षम हुने उत्पादन वा सेवाको मात्रा जनाउँछ। आपूर्तिको नियमले भन्छ कि अन्य सबै कुरा समान रहन्छ भने, कुनै उत्पादनको मूल्य बढ्दा, आपूर्ति गरिएको मात्रामा वृद्धि हुन्छ, र यसको विपरीत पनि सत्य हो।
उपयोगिता (Utility): उपयोगिता उपभोक्ताहरूले वस्तु वा सेवाको उपभोगबाट प्राप्त गर्ने सन्तुष्टि वा खुशीको मापन हो। यो आर्थिक अध्यनमा उपभोक्ताको छनोट र व्यवहार बुझ्नका लागि प्रयोग गरिन्छ। उपयोगितालाई काल्पनिक एकाइहरू "युटिल्स" मा मापन गर्न सकिन्छ।
मागको लोच (Elasticity of Demand)
मागको लोचले कुनै वस्तु वा सेवाको मूल्यमा आएको परिवर्तनको प्रति माग गरिएको मात्रामा कत्तिको संवेदनशील छ भन्ने कुरा मापन गर्छ। यो मागमा प्रतिशत परिवर्तनलाई मूल्यमा प्रतिशत परिवर्तनले भाग दिएर गणना गरिन्छ। मागको विभिन्न प्रकारको लोच छन्:
- मूल्य लोच (Price Elasticity of Demand - PED): मूल्यमा आएको परिवर्तनको प्रति माग गरिएको मात्रामा कत्तिको संवेदनशील छ भन्ने मापन।
PED = % मागमा परिवर्तन / % मूल्यमा परिवर्तन - आय लोच (Income Elasticity of Demand - YED): उपभोक्ताको आयमा आएको परिवर्तनको प्रति माग गरिएको मात्रामा कत्तिको संवेदनशील छ भन्ने मापन।
YED = % मागमा परिवर्तन / % आयमा परिवर्तन - क्रस लोच (Cross Elasticity of Demand - XED): अर्को वस्तुको मूल्यमा आएको परिवर्तनको प्रति एक वस्तुको माग गरिएको मात्रामा कत्तिको संवेदनशील छ भन्ने मापन।
XED = % मागमा परिवर्तन वस्तु A / % मूल्यमा परिवर्तन वस्तु B
इन्जिनियरिङ्ग अर्थशास्त्रका सिद्धान्त
इन्जिनियरिङ्ग अर्थशास्त्रमा आर्थिक सिद्धान्तहरूको प्रयोग इन्जिनियरिङ्ग परियोजनाहरू र निर्णयहरूमा गरिन्छ। यसले इन्जिनियरिङ्ग डिजाइन र समाधानहरूको व्यवहार्यता र प्रदर्शनलाई मूल्याङ्कन गर्नको लागि उपयोग गरिन्छ। प्रमुख अवधारणाहरूमा समावेश छन्:
- लागत विश्लेषण (Cost Analysis): इन्जिनियरिङ्ग परियोजनामा लाग्ने प्रारम्भिक लागत, सञ्चालन लागत, र मर्मत लागतहरू बुझ्ने र अनुमान गर्ने।
- लाभ विश्लेषण (Benefit Analysis): इन्जिनियरिङ्ग परियोजनाबाट प्राप्त हुने आर्थिक र गैर-आर्थिक लाभहरूको अनुमान।
- पैसाको समय मूल्य (Time Value of Money): पैसाको समय सापेक्ष विभिन्न मूल्यहरू हुन्छन् भन्ने कुरा बुझ्ने। यस सिद्धान्तमा वर्तमान मूल्य, भविष्य मूल्य, वार्षिकीहरू, र छुट दरहरूको अवधारणा समावेश छ।
- आर्थिक दक्षता (Economic Efficiency): स्रोतहरूलाई अधिकतम प्रतिफल वा परिणाम प्राप्त गर्नको लागि सबैभन्दा कुशल तरिकामा प्रयोग गर्ने।
- जोखिम र अनिश्चितता विश्लेषण (Risk and Uncertainty Analysis): इन्जिनियरिङ्ग परियोजनामा संलग्न जोखिम र अनिश्चितताहरूको मूल्याङ्कन र न्यूनीकरण।
इन्जिनियरिङ्ग अर्थशास्त्रको अध्ययन किन महत्वपूर्ण छ?
इन्जिनियरिङ्ग अर्थशास्त्रको अध्ययन विद्यार्थीहरूका लागि लाभदायक छ किनभने:
- निर्णय क्षमता (Decision Making): यो विद्यार्थीहरूलाई आफ्नो पेशागत जीवनमा सूचित आर्थिक र वित्तीय निर्णयहरू गर्नका लागि उपकरणहरू प्रदान गर्छ।
- परियोजना मूल्याङ्कन (Project Evaluation): विद्यार्थीहरूलाई इन्जिनियरिङ्ग परियोजनाहरूको आर्थिक व्यवहार्यता र सम्भावित सफलताको मूल्याङ्कन गर्न सिकाउँछ।
- लागत व्यवस्थापन (Cost Management): लागत विश्लेषणको समझले बजेट बनाउने र परियोजनाको लागत नियन्त्रण गर्न मद्दत गर्छ।
- स्रोत वितरण (Resource Allocation): विद्यार्थीहरूलाई स्रोतहरूको अधिकतम उपयोग गर्दै उत्पादन बढाउन र फोहोर कम गर्न सिकाउँछ।
- जोखिम व्यवस्थापन (Risk Management): यो इन्जिनियरिङ्ग परियोजनासँग सम्बन्धित वित्तीय जोखिमहरू बुझ्न र व्यवस्थापन गर्न मद्दत गर्छ।
पैसाको समय मूल्य (Time Value of Money - TVM)
पैसाको समय मूल्य (TVM) एक वित्तीय अवधारणा हो जसले भन्छ कि अहिले उपलब्ध पैसा भविष्यमा त्यहि रकम भन्दा धेरै महत्त्वपूर्ण हुन्छ यसको सम्भावित कमाई क्षमताका कारण। यो सिद्धान्त वर्तमान मूल्य, भविष्य मूल्य, वार्षिकीहरू, र छुट दरहरूको अवधारणामा आधारित छ। प्रमुख समीकरणहरू हुन्:
- वर्तमान मूल्य (Present Value - PV): भविष्यको रकमको वर्तमान मूल्य।
PV = FV / (1 + r)^n
जहाँFVभविष्य मूल्य हो,rब्याज दर हो, रnअवधिको संख्या हो। - भविष्य मूल्य (Future Value - FV): वर्तमान रकमको भविष्यमा मूल्य।
FV = PV × (1 + r)^n
साधारण ब्याज दर र प्रभावकारी ब्याज दरको भिन्नता
साधारण ब्याज दर (Nominal Interest Rate): साधारण ब्याज दर ऋण वा लगानीमा भनिएको ब्याज दर हो, जसले वर्ष भित्रको कम्पाउन्डिंगलाई ध्यानमा राख्दैन। यो उधारकर्ता र ऋणदाता बीच सहमति गरिएको दर हो।
प्रभावकारी ब्याज दर (Effective Interest Rate): प्रभावकारी ब्याज दर (वा वार्षिक समकक्ष दर) कम्पाउन्डिंगको प्रभावलाई ध्यानमा राख्दछ। यसले उधारणको साँचो लागत वा लगानीको साँचो प्रतिफललाई प्रतिबिम्बित गर्दछ।
साधारण र प्रभावकारी ब्याज दर बीचको सम्बन्ध यस प्रकार व्यक्त गर्न सकिन्छ:
reff = (1 + rnom / n)^n - 1
जहाँ reff प्रभावकारी वार्षिक दर हो, rnom साधारण दर हो, र n प्रति वर्ष कम्पाउन्डिंग अवधिहरूको संख्या हो।
प्रमुख भिन्नताहरू
- कम्पाउन्डिंग (Compounding): साधारण दरले अवधिमा कम्पाउन्डिंगलाई ध्यानमा राख्दैन, जबकि प्रभावकारी दरले राख्छ।
- साँचो लागत/प्रतिफल (True Cost/Return): प्रभावकारी दरले उधारको साँचो लागत वा लगानीको वास्तविक प्रतिफललाई स्पष्ट पार्छ।
- गणना (Calculation): साधारण दर सरल छ, जबकि प्रभावकारी दर कम्पाउन्डिंग आवृत्ति को ज्ञान आवश्यक छ।
यी भिन्नताहरू बुझ्न इन्जिनियरिङ्ग अर्थशास्त्र र यसको बाहिर सही वित्तीय निर्णयहरू गर्न महत्त्वपूर्ण छ।